Ο Νίκος Ξυλούρης, γνωστός και ως «Ψαρονίκος» ή «Αρχάγγελος της Κρήτης», υπήρξε μια εμβληματική μορφή της ελληνικής μουσικής σκηνής, συνδυάζοντας την παραδοσιακή κρητική μουσική με το έντεχνο τραγούδι. Η ζωή και το έργο του αποτελούν σημαντικό κεφάλαιο στην πολιτιστική ιστορία της Ελλάδας.
Πρώτα χρόνια και μουσική εκπαίδευση
Γεννημένος στις 7 Ιουλίου 1936 στα Ανώγεια Ρεθύμνου, ο Νίκος ήταν το τέταρτο από τα οκτώ παιδιά της οικογένειας του Γιώργου και της Ελευθερίας Ξυλούρη. Η οικογένειά του είχε βαθιές μουσικές ρίζες, με τον παππού του, Ψαρογιώργη, να είναι γνωστός λυράρης της εποχής. Σε ηλικία 10 ετών, απέκτησε την πρώτη του λύρα, ένα δώρο από τον πατέρα του, και άρχισε να μαθαίνει τα μυστικά της κρητικής μουσικής. Η πρώτη του δημόσια εμφάνιση έγινε σε ηλικία 12 ετών σε ένα τοπικό πανηγύρι, όπου η δεξιοτεχνία του εντυπωσίασε τους παρευρισκόμενους.
Πρώτες ηχογραφήσεις και αναγνώριση
Το 1958 ήταν μια καθοριστική χρονιά για τον Ξυλούρη. Στις 21 Μαΐου, παντρεύτηκε την Ουρανία Μελαμπιανάκη, και τον Νοέμβριο του ίδιου έτους ηχογράφησε τον πρώτο του δίσκο 78 στροφών με τα τραγούδια «Κρητικοπούλα» και «Δεν κλαίνε οι δυνατές καρδιές». Ο δίσκος γνώρισε μεγάλη επιτυχία, καθιστώντας τον Ξυλούρη γνωστό σε όλη την Κρήτη. Ακολούθησαν και άλλες ηχογραφήσεις σε δίσκους 45 στροφών, εδραιώνοντας τη φήμη του ως κορυφαίου λυράρη.
Διεθνής αναγνώριση και το κέντρο «Ερωτόκριτος»
Το 1966, ο Ξυλούρης εκπροσώπησε την Ελλάδα σε φολκλορικό διαγωνισμό στο Σαν Ρέμο της Ιταλίας, όπου κέρδισε το πρώτο βραβείο για την ερμηνεία του σε ένα συρτάκι με τη λύρα του. Αυτή η διάκριση ενίσχυσε τη φήμη του και εκτός συνόρων. Την επόμενη χρονιά, άνοιξε στο Ηράκλειο το μουσικό κέντρο «Ερωτόκριτος», το πρώτο κρητικό κέντρο στην πόλη, όπου ο Ξυλούρης και άλλοι μουσικοί παρουσίαζαν την κρητική μουσική σε ένα ευρύτερο κοινό.
Μετακόμιση στην Αθήνα και συνεργασίες
Το 1969, ο Ξυλούρης μετακόμισε στην Αθήνα, επιδιώκοντας να διευρύνει τους μουσικούς του ορίζοντες. Συνεργάστηκε με τον συνθέτη Γιάννη Μαρκόπουλο στους δίσκους «Χρονικό» και «Ριζίτικα», όπου η χαρακτηριστική φωνή του ανέδειξε τα παραδοσιακά κρητικά τραγούδια σε πανελλήνιο επίπεδο. Η συνεργασία αυτή έφερε στο προσκήνιο τραγούδια όπως το «Πότε θα κάνει ξαστεριά», που έγιναν σύμβολα αντίστασης κατά της δικτατορίας.
Περίοδος δικτατορίας και αντίσταση
Κατά τη διάρκεια της δικτατορίας των συνταγματαρχών (1967-1974), η φωνή του Ξυλούρη έγινε σύμβολο αντίστασης. Το 1971, ξεκίνησε εμφανίσεις με τον Γιάννη Μαρκόπουλο στην μπουάτ «Λήδρα», όπου τα τραγούδια του ενέπνεαν το κοινό. Το καλοκαίρι του 1973, συμμετείχε στο θεατρικό έργο «Το μεγάλο μας τσίρκο» με πρωταγωνιστές τον Κώστα Καζάκο και την Τζένη Καρέζη, σε μουσική του Σταύρου Ξαρχάκου. Στο έργο αυτό, ο Ξυλούρης είχε τον ρόλο του ντελάλη, και η ερμηνεία του συγκίνησε το κοινό, καθιστώντας τον σύμβολο του αγώνα για ελευθερία.
Τον Νοέμβριο του 1973, κατά την εξέγερση του Πολυτεχνείου, ο Ξυλούρης βρέθηκε μέσα στο Πολυτεχνείο, τραγουδώντας μαζί με τους φοιτητές πίσω από τα κάγκελα. Οι ερμηνείες του σε τραγούδια όπως το «Πότε θα κάνει ξαστεριά» και «Μπήκαν στην πόλη οι οχτροί» ενίσχυσαν το ηθικό των διαδηλωτών και αποτέλεσαν σύμβολα του αντιδικτατορικού αγώνα. Οι φωτογραφίες του από εκείνες τις ημέρες έγιναν πρωτοσέλιδα, προκαλώντας την αντίδραση του καθεστώτος, που λογόκρινε τα τραγούδια του και απαγόρευσε τις συναυλίες του.